Odszkodowanie – świadczenie, jakie należy się poszkodowanemu za wyrządzenie szkody od pod-miotu prawa cywilnego (np. osoby fizycznej, osoby prawnej, Skarbu Państwa), który tę szkodę wy-rządził lub ponosi za nią odpowiedzialność.

Funkcja odszkodowania
Odszkodowanie pełni funkcję kompensacyjną – stanowi finansową rekompensatę uszczerbku, który powstał u osoby poszkodowanej wskutek zdarzenia wywołującego szkodę. Wysokość odszkodo-wania musi więc być adekwatna do rozmiarów powstałej szkody. Odszkodowanie powinno pokry-wać tak szkodę rzeczywistą, jak i utracone korzyści, czyli to wszystko, co poszkodowany mógłby osiągnąć, gdyby nie doszło do zdarzenia.
Odpowiedzialność odszkodowawcza
Odpowiedzialność ponoszona przez jeden podmiot za szkodę doznaną przez drugi podmiot stanowi podstawę do roszczenia o odszkodowanie. Odpowiedzialność odszkodowawcza jest odpowiedzial-nością cywilną wynikającą z powstania szkody na skutek zachowania polegającego na zaniechaniu bądź działaniu naruszającym obowiązujące przepisy. Wyróżnia się dwa rodzaje odpowiedzialności odszkodowawczej:
•    odpowiedzialność deliktowa – będąca następstwem zachowań sprzecznych z prawem oraz z zasadami życia społecznego (np. przestępstwo) niezależnie od ewentualnych stosunków umownych łączących strony,
•    odpowiedzialność kontraktowa – wynikająca z umowy stron i nakładająca na jedną z nich obowiązek naprawienia ewentualnych szkód powstałych wskutek niewykonania lub niena-leżytego wykonania podjętych zobowiązań.

Odszkodowanie nie jest tożsame z zadośćuczynieniem. Odszkodowanie stanowi pieniężną równo-wartość szkody majątkowej (np. zniszczenie mienia, utrata ewidentnego zysku) lub szkody na oso-bie (np. uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia) spowodowanej określonym zdarzeniem. Natomiast zadośćuczynienie jest formą pieniężnej rekompensaty szkody niemajątkowej, a podstawą roszczeń jest tutaj odczuwana przez poszkodowanego krzywda w postaci ujemnych przeżyć, jak cierpienie fizyczne czy psychiczne. Celem zadośćuczynienia jest właśnie ich łagodzenie, a nie – jak w przy-padku odszkodowania – wyrównanie powstałej szkody. O ile więc odszkodowanie dotyczy zarów-no szkody w mieniu, jak i na osobie, o tyle zadośćuczynienie należne jest jedynie w przypadku wy-rządzenia szkody na osobie.

Dla zaistnienia odpowiedzialności odszkodowawczej muszą wystąpić określone przesłanki:
•    bezprawność czynu – w przypadku odpowiedzialności deliktowej jest to złamanie po-wszechnie obowiązującego prawa lub zasad współżycia społecznego, a w przypadku odpo-wiedzialności kontraktowej – niewykonanie bądź nieprawidłowe wykonanie zobowiązania,
•    adekwatny związek przyczynowy – związek przyczynowo-skutkowy wyrażony w  Art. 361 § 1 Kodeksu cywilnego między danym zachowaniem a powstałą w związku z nim szkodą ustalany na bazie reguł obiektywnie obowiązujących,
•    wina – umyślna, gdy sprawca jest świadom szkodliwych skutków swojego celowego działa-nia bądź nieumyślna, gdy sprawca mimo swojej powinności nie przewiduje możliwości wy-stąpienia negatywnych skutków lub też zakłada taką ewentualność, lecz domniema, że zdoła ich uniknąć.

Odpowiedzialność odszkodowawczą stwierdza się na podstawie odwołania do jednej z trzech (w zależności od sytuacji) zasad:
•    zasada winy – najbardziej tradycyjna, opiera się na etycznym założeniu, że sprawca szkody powinien ponieść konsekwencje swojego zawinionego działania lub zaniechania przez na-prawienie krzywd
•    zasada ryzyka – sformułowana na skutek dynamicznego rozwoju techniki i przemysłu, gdy szkody powstają w sposób niezawiniony lub są trudne do udowodnienia. W jej myśl ten, kto do celów swojej działalności wykorzystuje niebezpieczne urządzenia bądź podległe mu oso-by, ponosi odpowiedzialność za ewentualne szkody powstałe nawet bez jego winy. Zasada ta sięga aż do granic sił wyższych, czyli zdarzenia niemożliwego do przewidzenia i zapobie-żenia mu
•    zasada słuszności – stanowi uzupełnienie dwóch powyższych i znajduje zastosowanie, gdy z jednej strony brak podstaw do dochodzenia roszczenia o odszkodowanie, a z drugiej istnieją ważne motywy etyczne przemawiające za kompensacją szkody. Tyczy się to np. negatyw-nych następstw wykonywania władzy publicznej w sposób legalny bez cech bezprawności.

Rodzaje odszkodowań

Odszkodowanie może polegać na (wybór formy należy do poszkodowanego):
•    przywróceniu do stanu istniejącego przed wyrządzeniem szkody o ile jest to w ogóle możli-we (tzw. restytucja naturalna),
•    zapłacie sumy pieniężnej (rekompensata pieniężna).
W przypadku gdy przywrócenie stanu poprzedniego jest niemożliwe bądź gdy wiąże się to z nad-miernymi trudnościami czy kosztami zobowiązanego, poszkodowany musi poprzestać na pienięż-nym odszkodowaniu. Dla ustalenia wysokości pieniężnego odszkodowania niezbędne jest monetar-ne oszacowanie szkody.

Odszkodowanie może pokrywać:
•    rzeczywiście wyrządzoną szkodę czyli straty, które poniósł poszkodowany (tzw. damnum emergens)– szkodę rzeczywista, czyli pomniejszenie majątku poszkodowanego bądź obni-żenie jego wartości ekonomicznej w wyniku szkody),
•    ponadto utracone korzyści, które poszkodowany mógłby uzyskać gdyby szkody mu nie wy-rządzono (tzw. lucrum cessans) – utracone korzyści będące następstwem szkody rzeczywi-stej, stanowiące wartość hipotetyczną będącą konsekwencją szkody, np. utrata lub obniżenie zarobków czy uszkodzenie pojazdu jako narzędzia pracy).
Odszkodowanie umowne – to odszkodowanie zastrzeżone z góry w umowie na wypadek niewyko-nania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego; jego zapłata może być uiszczona nawet wówczas, gdy żadna szkoda nie powstała, ale spełnione zostały warunki umowne przewidu-jące jego wypłatę.

Odszkodowanie kompensacyjne – mające na celu zadośćuczynienie i naprawienie szkody. Wyróżnia się jego dwa gatunki:
•    faktyczne – rekompensuje poszkodowanemu poniesione przez niego realne wydatki (np. ra-chunki za świadczenia lekarskie, leki, sprzęt rehabilitacyjny lub koszty związane z wynaję-ciem pojazdu zastępczego) czy straty finansowe (np. utracone zarobki w związku z przeby-waniem na zwolnieniu lekarskim),
•    ogólne – tyczy się rzeczy, których nie można precyzyjnie ująć w wartości pieniężnej, jak ból i cierpienie towarzyszące poszkodowanemu, oszpecenie ciała, wartość przyszłych kosztów leczenia czy utrata możliwości prowadzenia dotychczasowego trybu życia włącznie ze spor-tem i rozrywką.
Odszkodowanie karne – stosowane sporadycznie, stanowi formę ukarania oskarżonego za zaistniałe zdarzenie, zachowanie lub rażące zaniedbanie oraz pełni swego rodzaju funkcję edukacyjną, będąc przestrogą dla oskarżonego i jemu podobnych.
Odszkodowanie nominalne – opiewające na minimalne sumy, przez co stanowi potwierdzenie błędu prawnego powoda, ale z uwagi na brak materiału dowodzącego okoliczności wystąpienia szkody i braku konieczności wykazania poniesionych strat opiewa na symboliczną kwotę.

Główne typy odszkodowań

Do głównych przykładów odszkodowań zalicza się:
•    odszkodowanie z OC – pobierane z ubezpieczenia majątkowego i polegające na przejęciu przez ubezpieczyciela ekonomicznych skutków szkód wyrządzonych osobom trzecim,
•    odszkodowanie z autocasco – ubezpieczenie samochodu obejmujące skutki ewentualnych uszkodzeń, zniszczeń bądź kradzieży ubezpieczonego pojazdu,
•    odszkodowanie z ubezpieczenia na życie – należne w momencie zgonu ubezpieczonego i pośmiertnie wydawane jego rodzinie.
•    odszkodowanie powypadkowe - należne osobie, która uległa wypadkowi w pracy, gospo-darstwie domowym czy za granicą, pod warunkiem uprzedniego wykupienia odpowiednie-go ubezpieczenia.
•    odszkodowanie od Skarbu Państwa – możliwe do uzyskania, gdy drogą sądową wykaże się nieprawidłowości, nadużycia czy zaniechania w postępowaniu urzędników państwowych działających na szkodę danej jednostki, przedsiębiorstwa czy organizacji.
•    odszkodowanie od banku – przyznawane wskutek udowodnienia działania banku na szkodę klienta (np. niedoinformowanie klienta, składanie oraz nakłanianie go do skorzystania z nie-korzystnej oferty finansowej).

Wysokość odszkodowania i jego forma

Odszkodowanie nie może być wyższe od wyrządzonej szkody, jego rolą jest tylko jej wyrównanie. W pewnych przypadkach odszkodowanie może być niższe od rzeczywiście poniesionych strat przez poszkodowanego. Przykładowo odszkodowanie może zostać obniżone w sytuacji, gdy:
•    wynika to z ustawy lub umowy,
•    jeśli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody,
•    ze względu na stan majątkowy poszkodowanego lub osoby odpowiedzialnej za szkodę ograniczenie odszkodowania wynika z zasad współżycia społecznego.
Odszkodowanie może mieć też formę renty dla poszkodowanego, który utracił możność zarobko-wania lub dla osób poszkodowanych wskutek śmierci żywiciela. W przypadkach określonych w ustawie, związanych z wyrządzeniem szkody osobie lub naruszeniem w innej postaci dóbr osobi-stych poszkodowany może otrzymać oprócz odszkodowania zadośćuczynienie pieniężne za dozna-ną krzywdę.
Jeżeli chodzi o odpowiedzialność wynikającą z nienależytego wykonania umowy (odpowiedzial-ność ex contractu) to zgodnie z art. 361 kodeksu cywilnego zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wyni-kła (nie będzie np. ponosił odpowiedzialności w przypadku działania siły wyższej).